Pierwszym publicznym spektaklem operowym była opera komiczna Zemira i Azor niderlandzkiego kompozytora, działającego w Paryżu i Wersalu, André Grétry’ego, wystawiona w marcu 1782 roku w Pałacu Spiskim za sprawą antreprenera Mateusza Esmonda. Jego przedsiębiorstwo teatralne nie utrzymało się jednak długo pod Wawelem. Niemniej to wydarzenie uważa się za narodziny opery w Krakowie.


W następnym stuleciu nie udało się stworzyć w Krakowie stałego teatru operowego z własnym, stabilnym zespołem mimo wysiłków pojawiających się co jakiś czas miłośników tego gatunku. Inicjatywy zapaleńców trwały czasem zaledwie rok i upadały, generalnie z braku pieniędzy, albo z powodu wkroczenia wojsk rosyjskich, zajęcia miasta przez Austriaków, to znów pożaru. Przede wszystkim opera nie przynosiła dochodu i bez wsparcia władz miejskich nie miała szans się rozwijać.

W 1893 roku wybudowano Teatr Miejski im. Juliusza Słowackiego, który pierwotnie miał służyć wszelkim gatunkom scenicznym, ale ze względów oszczędnościowych miasto, które było właścicielem budynku, wolało w nim widzieć dramat niż operę.

W roku 1914 z inicjatywy kompozytora i dyrygenta Bolesława Wallek-Walewskiego powstało Krakowskie Towarzystwo Operowe. W latach 1915-1921wystawiało ono opery i operetki w gmachu Teatru im. Juliusza Słowackiego, zaś 1 września 1921 otrzymało od miasta budynek dawnej ujeżdżalni koni przy ul. Rajskiej 12 (obecnie Małopolski Ogród Sztuki). Pierwszym dyrektorem Teatru Miejskiego – Opery i Operetki był Bolesław Wallek-Walewski, który mimo trudnych warunków pracy w siedzibie teatru zabiegał o wysoki poziom repertuaru. W grudniu 1923 roku na skutek braku funduszy na remont budynku Opera i Operetka w Krakowie przestała istnieć. Miłośnikom gatunku pozostały gościnne występy zespołów operowych ze Lwowa, Warszawy, Katowic i Ołomuńca. Od roku 1931 za sprawą Eugeniusza Bujańskiego, pełniącego funkcję dyrektora administracyjnego Teatru im. Juliusza Słowackiego i Bolesława Wallka-Walewskiego zespół operowy wznowił działalność. Próby odbywały się w budynku Starego Teatru, a przedstawienia ponownie na scenie przy Placu św. Ducha w niedziele i poniedziałki. Mimo utrudnień zespół operowy dał w ciągu ośmiu lat 32 premiery. Ostatnią, przed wybuchem wojny w 1939 roku był Werter Masseneta pod dyrekcją Waleriana Bierdiajewa.

Zaraz po zakończeniu działań wojennych władze Krakowa wznowiły działalność Teatru im. J. Słowackiego jako teatru dramatu i opery. Zespół operowy zainaugurował ją 10 sierpnia 1945 premierą Hrabiny Stanisława Moniuszki. Powstały też inne operowe i operetkowe inicjatywy. Nie utrzymały się jednak dłużej z powodów finansowych. W 1946 roku zespół operowy (bez stałej siedziby) zorganizował pod egidą Towarzystwa Przyjaciół Opery i przy ścisłej współpracy z Filharmonią Krakowską Walerian Bierdiajew. Występował on dwa razy w tygodniu na scenie Teatru im. Słowackiego dając w ciągu dwóch lat swej działalności dziesięć premier. Niestety, znów względy finansowe zadecydowały o rozwiązaniu zespołu operowego.

Nareszcie – Opera usankcjonowana

W 1954 roku powstało po raz kolejny Towarzystwo Przyjaciół Opery, które zorganizowało nowy zespół operowy na bazie muzyków krakowskiej Filharmonii i absolwentów Wydziału Wokalnego Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie. Pierwszy spektakl nowej Opery, Rigoletto Giuseppe Verdiego, odbył się 13 października 1954 roku. Dyrygował Jerzy Katlewicz, w partii Gildy zadebiutowała w Krakowie Jadwiga Romańska, w partii tytułowej wystąpił Antoni Wolak. W tym samym czasie zawiązało się Towarzystwo Przyjaciół Teatru Muzycznego, które z muzyków istniejącego w Krakowie zespołu Orkiestry i Chóru Polskiego Radia stworzyło Operetkę. Pierwszy spektakl, Hrabina Marica Imre Kálmána, odbył się 19 grudnia 1954 roku. Obie instytucje wykorzystywały początkowo salę Domu Żołnierza przy ul. Lubicz 48, budynek służącym za ujeżdżalnię koni w czasach austriackich. Po kilku miesiącach Opera przeniosła się do Teatru im. Słowackiego występując tam dwa razy w tygodniu, Operetka pozostała w Domu Żołnierza. W 1958 roku oba Towarzystwa zostały rozwiązane, a zespoły połączono. Przeszły one pod zarząd miejski jako: "Miejski Teatr Muzyczny – Opera i Operetka". W 1975 roku nazwę zmieniono na "Krakowski Teatr Muzyczny", a w roku 1981 na "Opera i Operetka w Krakowie". Od 2002 roku instytucja istnieje jako "Opera Krakowska".

Opera, działająca jako państwowa instytucja pół wieku, nie posiadała własnej siedziby. Mimo obietnic, powstających projektów i licznych starań środowisk twórczych Krakowa, plany budowy gmachu operowego przez lata odsuwano w przyszłość. Zespół pracował w wynajętych pomieszczeniach, rozrzuconych w różnych punktach Krakowa. Miejscem prezentacji spektakli operowych był nadal Teatr im. J. Słowackiego w Krakowie, repertuar operetkowy grano na skromnej, amatorskiej scenie przy ul. Lubicz 48.

Trudności organizacyjne i rozmaite niewygody nie powstrzymały rozwoju instytucji. Dorobek krakowskiej sceny operowej w tamtym czasie jest imponujący. To blisko 250 premier a wśród nich znakomite, niejednokrotnie obrosłe legendą przedstawienia, to twórcy, których nazwiska weszły do polskiego i światowego dziedzictwa kultury. Kierowały zespołem operowym tak wybitne osobowości świata muzyki, jak: Kazimierz Kord, Jerzy Katlewicz, Robert Satanowski, Krzysztof Missona, występowali śpiewacy tej miary co Teresa Żylis-Gara, Jadwiga Romańska, Jadwiga Rappé, Wiesław Ochman. Wśród inscenizatorów znaleźli się Bronisław Dąbrowski, Kazimierz Dejmek, Maria Fołtyn, Helmut Kajzar, Tadeusz Kantor, Krzysztof Nazar, Władysław Krzemiński, Henryk Tomaszewski, Józef Szajna, Marek Weiss-Grzesiński, Lidia Zamkow. Partnerowała im czołówka polskich scenografów, by wymienić Wojciecha Krakowskiego, Andrzeja Majewskiego, Lidię i Jerzego Skarżyńskich, Andrzeja Sadowskiego, Andrzeja Stopkę, Kazimierza Wiśniaka, Krystynę Zachwatowicz czy Xymenę Zaniewską.

W maju 2002 roku rozpisano konkurs architektoniczny na gmach dla Opery Krakowskiej przy ul. Lubicz 48, w miejscu siedziby zespołu operetki. Pierwszą nagrodę otrzymał projekt znanego krakowskiego architekta Romualda Loeglera. Prace budowlane realizowano w latach 2004–2008. Powstał nowoczesny teatr z widownią na 764 miejsc i sceną o powierzchni 300 m², sceną kameralną dla 150 osób, dużym zapleczem scenicznym, salami prób, nowoczesnym zapleczem technologicznym. Zabytkowy budynek z półokrągłym dachem, służący na początku ubiegłego wieku jako ujeżdżalnia koni, został wpisany we współczesną bryłę teatru. W tej zaadaptowanej części znajduje się główne wejście do Opery i hol kasowy, szatnie, na piętrze natomiast sala wystaw i spotkań pełniąca również funkcję foyer oraz restauracja z tarasem.

Nowy gmach Opery powstał ze środków Unii Europejskiej przy wsparciu Województwa Małopolskiego i Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Po blisko sześćdziesięciu latach tułaczki i bez mała pięciu latach budowy zespół wprowadził się do własnego domu. Działalność sceny zainaugurowała w dniu 13 grudnia 2008 roku uroczysta premiera Diabłów z Loudun Krzysztofa Pendereckiego w reżyserii Laco Adamika pod kierownictwem muzycznym Andrzeja Straszyńskiego. W partii Grandiera wystąpił Artur Ruciński.

Mając własną siedzibę Opera Krakowska w ciągu ostatnich lat poszerzała sukcesywnie pole swoich działań, a jej propozycje artystyczne zyskiwały coraz wyższe oceny i powszechne uznanie. Opera osiąga rokrocznie prawie stuprocentową frekwencję. Na wiele propozycji repertuarowych brakuje wolnych biletów w kasie już po kilku godzinach sprzedaży. Przedstawienia  przyciągają widzów z rozległego obszaru Południowej Polski, dużą grupę bywalców stanowią cudzoziemcy, rezydujący w Krakowie lub odwiedzający turystycznie miasto.

Siłą Opery Krakowskiej jest wysoki profesjonalizm wykonawców i realizatorów przedstawień. Wśród współpracujących śpiewaków ostatnich sezonów znajdują się artyści występujący na światowych lub europejskich scenach m.in. Andrzej Dobber, Robert Gierlach, Wojtek Gierlach, Tomasz Konieczny, Mariusz Kwiecień, Artur Ruciński, Wojtek Śmiłek, Ewa Vesin, Małgorzata Walewska. W zespole krakowskiej sceny nie brakuje solistów, których talent prowadzi do występów w najbardziej prestiżowych miejscach muzycznej Polski. Orkiestrą, kierowaną przez Tomasza Tokarczyka dyrygują gościnnie Grzegorz Berniak, Łukasz Borowicz, Tadeusz Kozłowski, Marcin Nałęcz­-Niesiołowski, Piotr Wajrak. Grono realizatorów przedstawień – reżyserów i choreografów – to m.in. Laco Adamik, Henryk Baranowski, Magdalena Łazarkiewicz, Tomasz Konina, Giorgio Madia, Krzysztof Nazar, Włodzimierz Nurkowski, Karolina Sofulak, Monika Strzępka, Jerzy Stuhr, Emil Wesołowski, Waldemar Zawodziński, Michał Znaniecki, a wśród autorów scenografii i kostiumów odnajdziemy takich artystów jak Maria Balcerek, Marek Braun, Paweł Dobrzycki, Zofia de Ines, Barbara Kędzierska, Joanna Klimas, Ryszard Melliwa, Dorota Morawetz, Anna Sekuła, Bruno Schwengl, Luigi Scoglio, Magdalena Tesławska, Paweł Grabarczyk.

W repertuarze Opery Krakowskiej znajduje się obecnie ponad trzydzieści tytułów. Są to dzieła kompozytorów polskich i klasyka światowa, przedstawienia baletowe oraz muzyczne dla dzieci. Podczas sezonu krakowska scena otwiera się dla widza około dwustu razy, uzupełniając swój repertuar o koncerty, występy innych teatrów, spotkania z twórcami, wystawy.

Organizowany rokrocznie Letni Festiwal Opery Krakowskiej wprowadził do swojego programu na stałe wydarzenia artystyczne na Dziedzińcu Arkadowym Zamku Królewskiego na Wawelu. To koncerty pt. „Arie Oper Świata”, w których bierze udział kwiat wokalistyki operowej, a w ostatnich edycjach wystąpili ze swoimi recitalami Piotr Beczała (2015) i Aleksandra Kurzak (2018). To także gale baletowe „Grand pas…!”, prezentowane od 2010 roku, będące popisami solistycznymi tancerzy z największych scen teatralnych Europy obok artystów baletu Opery Krakowskiej. Wawel jest także miejscem pokazów spektakli operowych. Były to w kolejnych latach Letniego Festiwalu Cyrulik sewilski (2009), Faust (2011), Trubadur ( 2016), Carmen (2017), Straszny dwór (2018). W ramach festiwalu powstały także trzy wielkie plenerowe widowiska – Baron cygański (2008) na hipodromie przy Zamku w Niepołomicach, Carmina Burana (2013) na Wawelu i Skrzypek na dachu (2014) na krakowskim Kazimierzu. 

Opera Krakowska jest przychylna inicjatywom twórczym. Powołana dla tego rodzaju projektów „Scena - Opera Studio” sprzyja niekonwencjonalnym formom sztuki muzycznej i artystycznym eksperymentom. Tu powstała Podróż zimowa Schuberta/Barańczaka, Cabaret lunaire do muzyki Arnolda Schönberga z Agatą Zubel w roli głównej czy Teresica – una pasión, opera serenata, nawiązująca do kultury hiszpańskiego Złotego Wieku.

Opera Krakowska słynie z koncertów, szczególnie tych, dawanych w karnawale. Są to Koncerty Noworoczne w niezwykłych wnętrzach Kopalni Soli „Wieliczka” i koncerty w siedzibie, w okresie od Sylwestra po „ostatki”. Zwłaszcza koncert w ostatni wieczór karnawału pt. Nowy Rok w Wiedniu – Ostatki w Krakowie stał się „markowym produktem” Opery Krakowskiej.

Oprócz przedstawień muzycznych, oper i baletów, przygotowywanych z myślą o młodej widowni, Opera Krakowska prowadzi kilka programów edukacyjnych: dla dzieci – Alicja w Krainie Opery, Spotkania w Operze. Poranki i warsztaty taneczne Na ludową nutę, dla kobiet w ciąży – cykl warsztatów muzykoterapeutycznych Z muzyką od poczęcia, dla młodzieży – warsztaty #opera. Za cykle edukacyjne była kilkakrotnie nagradzana.

Opera wspiera młodych artystów, współpracując ściśle z Akademią Muzyczną w Krakowie. To właśnie operowe deski są miejscem debiutu studentów lub adeptów krakowskiej uczelni – dyrygentów, śpiewaków, instrumentalistów.

Opera Krakowska jest zapraszana na sceny kraju i zagranicy. Można ją spotkać w miastach Małopolski: w Tarnowie, Nowym Sączu, Suchej Beskidzkiej (Zamek), Lanckoronie czy w Oświęcimiu. Regularnie bierze udział w Bydgoskim Festiwalu Operowym, Festiwalu im. Adama Didura w Sanoku, Festiwalu i Konkursie Sztuki Wokalnej im. Ady Sari w Nowym Sączu, występowała także na Festiwalu w Łańcucie, Bydgoskim Festiwalu Operowym czy Festiwalu im. S. Moniuszki w Kudowej-Zdroju. W latach 2014-2015 była współorganizatorem Festiwalu im. Jana Kiepury w Krynicy-Zdroju, gdzie odpowiadała za jego program artystyczny. Rozpoczęta w 2012 roku współpraca z Trondheim Symphony Orchestra zaowocowała już pokazami krakowskiego Don Giovanniego w Norwegii, a w 2014 roku znalazł finał kolejny wspólny projekt obu instytucji w postaci premiery Mefistofelesa Arrigo Boito. Także występy z koncertami w Kuwejcie w 2012 roku zakończyły się ogromnym sukcesem.

W październiku 2014 roku Opera świętowała sześćdziesiąt lat swojego istnienia, w ramach którego m.in. przygotowała wspólnie z Muzeum Narodowym w Krakowie wystawę pt. „Przestrzeń opery. Polscy scenografowie XX i XXI wieku”. Ekspozycja prezentująca ponad pół tysiąca projektów scenograficznych najwybitniejszych malarzy i scenografów od czasów II wojny światowej do współczesności została wyróżniona Marką Radia Kraków. Wydała także książkę autorstwa Anny Woźniakowskiej pt. „Kraków zasługuje na operę” – kompendium wiedzy i przewodnik po dziejach krakowskiej sceny. Publikacja została uhonorowana tytułem „Krakowskiej Książki Listopada 2014”. Dziesięciolecie swojej działalności w gmachu przy Lubicz 48 upamiętniła albumem „Opera Krakowska 2008-2018” pod redakcją Elżbiety Toszy. W wydawnictwie znalazło się ponad 100 fotografii z wydarzeń, które odbyły się w latach 2008-2018, a także wypowiedzi i wspomnienia artystów oraz pracowników.

W latach 2008-2022 w Operze Krakowskiej wystawione zostały 63 premiery, 2212 spektakli i koncertów, zorganizowano 24 edycje Letniego Festiwalu Opery Krakowskiej, kilkadziesiąt wystaw oraz niezliczone spotkania: z realizatorami premier, z artystami obchodzącymi jubileusze, śpiewakami, występującymi gościnnie, postaciami, związanymi z dziejami krakowskiej sceny. Wszystkie te wydarzenia przyciągnęły do Opery Krakowskiej ponad milion osób.

W czerwcu 2015 roku Opera Krakowska została uhonorowana Medalem „Cracoviae Merenti”, najwyższym odznaczeniem za szczególne zasługi dla Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa.

Wdzięczna swojej widowni za obecność, wierność i wielokrotnie gorącą akceptację, Opera Krakowska dokonuje wielu starań, by nieustannie podnosić poziom swych artystycznych propozycji, by sprostać wysokim oczekiwaniom współczesnego, wrażliwego odbiorcy.